Sjachidka (шахидка), is een daderes van een zelfmoordaanslag. Korter kan het niet: “In het Nederlands is er (nog) geen woord voor suicide bombers. ‘Daders van zelfmoordaanslagen’ lees ik in de krant, ‘zelfmoord bombers’ of ‘zelfmoord bommers’ lees ik op internet. Onze taal weigert te stroken met de werkelijkheid.”

De Russische versie is een leenwoord, afkomstig van het Arabische sjachied, waar het getuige of martelaar voor het geloof betekent.

Waarom kiezen de Tsjetsjenen vrouwen voor hun zelfmoordaanslagen? Was de islam dan geen aangelegenheid van mannen? Tsjetsjeense vrouwen genieten immers maar weinig sociale rechten. Toen ik er vorig jaar een tijdje les aan mocht geven, bleek dat de meeste onder hen niet konden fietsen, zwemmen noch autorijden. En dit terwijl het straatbeeld in mijn provinciestadje voldoende vrouwen met hoofddoek achter een stuur bevat. Toen ik hen vroeg waarom zij dat niet konden, antwoordden zij dat ze niet mochten van hun man. Mochten ze in hun vrije tijd enkel het schema van de Moskouse metro van buiten leren?

Shachidki worden in Rusland ook wel ‘zwarte weduwen’ genoemd. Na twintig jaar Tsjetsjeense oorlog kan iemand zich wel voorstellen hoeveel ‘zwarte weduwen’ Tsjetsjenië telt. Als je hierbij de positie van de vrouw optelt in Tsjetsjenië, dan weet je dat ze een gemakkelijk slachtoffer zijn voor ronselaars van wandelende bommen.

Maar wat onderscheidt hen van de kamikaze? Naar zelfmoord wordt in de islam met een scheef oog gekeken, wat van Japan niet kan gezegd worden. En zelfs daar namen lang niet alle tokkotai vrijwillig plaats in hun met explosieven volgestouwde Mitsubishi Zero. Toen Goering hetzelfde wilde proberen bij de Duitsers tegen het einde van WOII, waren er bij heel de Luftwaffe maar 100 piloten te vinden die bereid waren om zo een heldhaftige dood te sterven.

Dus dat deze arme vrouwen vrijwillig de metro in wandelen met een tikkende bom rond hun middel, valt te betwijfelen.

Deze term werd in 1960 voor het eerst gebruikt door literator Stanislav Rassadin, in het sovjettijdschrift Joenost’ en duidde op de naoorloogse generatie intellectuelen, die volop profiteerden van de оттепель (ottepel’, dooi), een korte periode van gedoogzaamheid, ingezet na het XX-ste partijcongres in 1956, toen Nikita Chroesjtsjov de personencultus rond Stalin veroordeelde (en zich meteen van een aantal geduchte concurrenten ontdeed).

Het voornaamste literaire werk uit die periode is natuurlijk ‘Een dag in het leven van Ivan Denisovitsj’ van Aleksandr Solzjenitsin over het leven in een sovjetgevangenis.

Een ander werk dat zijn stempel drukt op die periode is ‘Kollegi’ van Vasilij Aksjonov (Василий Аксёнов – Коллеги, 1960). De verfilming van het boek werd in 1963 een groot succes. Ik heb het hier liggen in een Franse vertaling, gedrukt door een Franse communistische uitgeverij. Het is een ontroerend boek, als je over de enkele paragrafen obligate communistische retoriek heen leest, een beeldend geschreven portret van de Russische generatie twintigers in de jaren ’60, dezelfde generatie als de Amerikaanse beatniks. Terwijl beatniks wijn dronken uit 5-literflessen en in marihuanawalmen naar John Coltrane luisterden, waren deze kerels stuwdammen aan het bouwen in Siberië. Dat is ongeveer de teneur van het verhaal: idealisme en zelfverloochening. Lang geleden dat ik daar nog iets over gelezen had.

Aksjonov is gestorven in juli 2009. Hij heeft geen heldenbegrafenis gekregen (in het huidige Rusland krijgen alleen bandieten dat), want zijn relaties met het regime waren niet van de warmste. Als kind van een ‘vijand van het volk’ groeide hij eerst op in een weeshuis, om later zijn moeder, de schrijfster Evgenia Ginzburg, te vervoegen in het Siberische Magadan, die daar net een 10-jarige straf in de Goelag had uitgezeten. In 1980 werd hij het land uitgegooid, onder andere omwille van zijn deelname in de buitenlandse publicatie van de literaire almanak Metropol. Pas in 1990 kon hij naar Rusland terugkeren.

Toen ik in Moskou woonde, liep ik hem nu en dan tegen het lijf tijdens wandelingen met mijn gezin in de Neskoetjsnij Sad, het bos naast Gorki Park, waar hij langs de oevers van de Moskva placht te joggen. Ik leek de enige te zijn die hem herkende, ondanks de succesvolle verfilming van nog één van zijn romans, de Moskouse Saga, over de grote zuiveringen van Stalin in 1937-1938, en het feit dat zijn boeken in Rusland nog steeds als broodjes verkopen.